27 lutego 2023
Czym jest profil sensoryczny?
Jak go rozpoznać? Oto kilka podpowiedzi, na co warto zwrócić szczególną uwagę i j
ak można wspierać ucznia w szkole, znając jego potrzeby. Nawet niewielkie dostosowania ze strony nauczyciela mogą przynieść wymierne korzyści.
Najprościej rzecz ujmując, profil sensoryczny jest to indywidualny sposób, w jaki każdy z nas przetwarza bodźce. Każdy człowiek ma określony profil sensoryczny, który determinuje jego upodobania i wyróżnia go spośród innych osób. Mózg odbiera i przetwarza bodźce nieustannie.
Wyobraźmy sobie sytuację wyjścia do galerii handlowej. Stajemy w obliczu agresywnego bodźcowania: sztucznym światłem, muzyką (inną w każdym sklepie, często zbyt głośną), zapętlonymi reklamami dźwiękowymi, reklamami wizualnymi, do tego dochodzą tłumy, zapachy… Nasz mózg musi ogarnąć tę masę wrażeń i wypracować jakąś metodę poradzenia sobie z nimi. Niektórzy ludzie zareagują zmęczeniem, pragnieniem uwolnienia i spokoju. Inni zaś poczują się „nakręceni” do dalszego działania i z chęcią wieczorem wyskoczą na miasto. Żadna z powyższych reakcji na bodźce nie jest ani lepsza, ani gorsza. Jest po prostu charakterystyczna dla danej jednostki.
Indywidualny profil sensoryczny nie powinien zakłócać funkcjonowania człowieka w społeczeństwie, nie powinien utrudniać mu życia.
Współczesny świat w znaczący sposób różni się od tego, jaki pamiętają chociażby nasi dziadkowie. Jest znacznie „żywszy”, szybszy, głośniejszy, bardziej kolorowy, zdecydowanie bardziej wymagający. Czy przez to jest ciekawszy? Czy łatwiej w nim żyć? Okazuje się, że nie. Często dochodzi do sytuacji, w której mózg „nie nadąża” i nie radzi sobie z natłokiem docierających informacji. Ta sytuacja szczególnie dotyczy dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (ale nie tylko).
Jak rozpoznać profil sensoryczny dziecka i co może zrobić nauczyciel?
Określenie profilu sensorycznego dziecka jest zadaniem dla certyfikowanego terapeuty integracji sensorycznej.
Często informacje na temat profilu sensorycznego pojawiają się w orzeczeniach i opiniach wydawanych przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Wiele można dowiedzieć się od rodzica/opiekuna dziecka. Ponadto nauczyciel jest w stanie w toku obserwacji określić, jakiego rodzaju potrzeby przejawiają jego uczniowie. Z pewnością będzie to obraz nieco spłycony, ale nawet niewielkie dostosowania mogą przynieść wymierne korzyści.
Nadwrażliwość – podwrażliwość
Niewielkie różnice w nadreaktywnościach i podreaktywnościach nie stanowią dużych trudności wychowawczych i edukacyjnych, jednak uczeń silnie nadwrażliwy może mieć problem w odnalezieniu się w realiach szkolnych. Podobnie uczeń skrajnie podwrażliwy.
Nadwrażliwość wzrokowa – co obserwujemy u dziecka?
- Niechętnie używa kolorów.
- Zbyt długie oglądanie filmów jest dla niego męczące.
- Ma trudności z przepisywaniem z tablicy.
- Ma trudności związane z fiksacją wzroku, czyli skupianiem go na jednym przedmiocie, obrazie.
- Ma trudności z wyodrębnianiem szczegółów na obrazku (duża męczliwość, niechęć do tego typu zadań).
- Ma problem z koncentracją w pomieszczeniach, w których jest dużo elementów (np. ozdób).
- Ma trudności ze skupieniem uwagi na jednym zadaniu, gdy na stronie jest ich więcej.
- Łzawi.
- Uskarża się na ból głowy.
Co możemy zrobić w szkole?
- Ograniczyć ilość bodźców wzrokowych (zdjąć szczególnie absorbujące wzrokowo dekoracje).
- Posadzić dziecko w pierwszej ławce (ogranicza to pole widzenia, ułatwia przepisywanie).
- Zachęcić ucznia do stosowania przesłon (bezbarwnych tekturek) celem zasłonięcia zadań, których aktualnie nie robimy.
- Zaproponować rodzicowi obłożenie książek/zeszytów w szary papier i zminimalizowanie ilości rzeczy w piórniku.
- Umożliwić uczniowi robienie prowizorycznych rysunków (np. w zadaniach z treścią zamiast jabłek może rysować kulki).
Podwrażliwość wzrokowa – co obserwujemy u dziecka?
- Chętnie używa kolorów o wyrazistych odcieniach, odblaskowych mazaków itp.
- Lubi oglądać filmy, albumy.
- Wpatruje się w słońce, latarkę, migające światła (np. stroboskop, kolorofony).
- Poszukuje bodźców wzrokowych (np. obserwuje bąbelki w butelce wody gazowanej).
- Lubi zadania wymagające uważnego przypatrywania się.
- Często robi dodatkowe obrazki do zadań, zaznacza kolorami ważne treści, podkreśla, rysuje mapy myśli.
- Na ogół nie miewa problemów z przepisywaniem z tablicy.
- Ma trudności ze skupieniem uwagi na jednym zadaniu, gdy na stronie jest ich więcej.
- Często kartkuje książki, przegląda je.
Co możemy zrobić w szkole?
- Stosować przesłony, aby ułatwić dziecku koncentrację na danym zadaniu.
- Zachęcać do zabawy z książkami typu Ulica Czereśniowa i Rok w lesie.
- Zaproponować kolorowanki-mandale, kolorowanki dla dorosłych (bardzo szczegółowe obrazki).
Nadwrażliwość słuchowa – co obserwujemy u dziecka?
- Niechętnie przebywa w miejscach hałaśliwych.
- Zatyka uszy.
- Reaguje nieadekwatnie do natężenia bodźca, np. agresją, płaczem.
- Rozprasza się, gdy pojawiają się „nowe” dźwięki, np. odgłos karetki za oknem.
- Jest pobudzone, kręci się.
- Nie lubi lekcji muzyki, śpiewania, słuchania.
Co możemy zrobić w szkole?
- Umożliwić dziecku przebywanie podczas przerw w klasie.
- Szczególnie dbać o ciszę podczas zajęć.
- Sadzać dziecko z dala od źródła dźwięku (np. komputera, głośników).
- Zmienić zeszyt/ołówek/kredki – czasami wydają charakterystyczny, nieprzyjemny dźwięk „skrobania” podczas pisania.
- Umożliwić dziecku stosowanie specjalnych słuchawek wygłuszających.
Podwrażliwość słuchowa – co obserwujemy u dziecka?
- Sprawia wrażenie, jakby nas nie słuchało.
- Wyjątkowo hałasuje podczas przerw.
- Mówi podniesionym tonem, krzyczy nawet gdy nie ma takiej potrzeby.
- Z ogromną trudnością zachowuje ciszę podczas lekcji lub nie umie być cicho (buczy, mruczy, podśpiewuje, gwiżdże).
- Często nie wie, co należy zrobić.
- Sprawia wrażenie, jakby nie słuchało poleceń.
Co możemy zrobić w szkole?
- Posadzić ucznia w pierwszej ławce.
- Kierować polecenia bezpośrednio, z użyciem imienia (zwrócenie uwagi), często również wykorzystując gest (dotknięcie ramienia plus komunikat).
- W uzgodnieniu z uczniem i rodzicem można spróbować znaleźć substytut (np. guma do żucia, twarda landrynka), aby dziecko przekierowało swoją aktywność (wydawanie dźwięków) na coś mniej uciążliwego dla klasy.
- Pozwolić dziecku np. przynieść walkmana, by mogło słuchać ulubionej muzyki podczas przerw.
- Upewniać się, że uczeń wie, co ma robić.
- Warto zasugerować terapię zaburzeń przetwarzania słuchowego.
Dotyk, przedsionek i propriocepcja – te trzy elementy składają się (w dużym uproszczeniu) na to, co nazwiemy aktywnością ruchową dziecka. Dotyk rozumiemy jako odbiór bodźców ze skóry. Wrażenia przedsionkowe jako odbiór bodźców z ucha środkowego (równowaga). Propriocepcja to odbiór wrażeń płynących z ciała (dotyczących jego położenia w przestrzeni): szkieletu, mięśni i ścięgien.
Nadwrażliwość dotykowa, przedsionkowa, proprioceptywna – co obserwujemy u dziecka?
- Niechętnie lepi z plasteliny, mas plastycznych, produktów sypkich.
- Lekko trzyma narzędzie pisarskie.
- Ma potrzebę częstego mycia rąk.
- Nie lubi ustawiać się w parach i trzymać za ręce.
- Niechętnie wchodzi w cielesny kontakt z innymi.
- Miewa obawy przed lekcjami WF-u.
- Często jest niespokojne, gdy ma inne niż ulubione ubranie (dżinsy, strój galowy, rajstopy).
Nadwrażliwość dotykowa może dotyczyć każdej części ciała, np. stóp (wtedy dziecko pozbywa się butów, skarpetek, nie chce chodzić po równoważni).
- Porusza się bardzo ostrożnie.
- Nie jest zbyt odważne.
- Nie lubi kręcenia się, huśtania.
- Lekko stąpa.
- Niechętnie wchodzi w relacje z dużą grupą dzieci.
- Unika zabaw zespołowych (dwa ognie itp.).
- Miewa chorobę lokomocyjną.
- Sprawia wrażenie unikającego.
Co możemy zrobić w szkole?
- Zachęcać dziecko, dawać mu wybór.
- Nie zmuszać dziecka do aktywności wymagających dotykania materiałów i faktur, które stanowią dla niego duży problem.
- Pozwolić dziecku siedzieć bez butów podczas lekcji.
- Zaproponować narzędzie pisarskie, które kreśli lekko i wyraźnie: miękki ołówek, pióro.
- Nadwrażliwości dotykowe (o dużym nasileniu nazywane też obronnością dotykową) są sferą, którą należy skonsultować z terapeutą SI (warto to zasugerować rodzicowi).
Podwrażliwość dotykowa, przedsionkowa, proprioceptywna – co obserwujemy u dziecka?
- „Bawi się” w popychanie, uderzanie, kopanie siebie i innych.
- Sprawia wrażenie, jakby miało wyższy próg bólu.
- Nie czuje, kiedy kogoś potrąci.
- Bardzo mocno zaciska palce na narzędziu pisarskim.
- Obija się o framugi drzwi, często na coś wpada.
- Podczas lekcji cały czas czymś manipuluje.
- Bierze do ust różne przedmioty i gryzie (gumka, kredki itp.).
- Mocno „tupie”, idąc; chodzi na palcach.
- Wierci się, kręci, sprawia wrażenie, że jest ciągle w ruchu.
- Ma trudności z koncentracją.
Co możemy zrobić w szkole?
- Zaproponować dziecku dysk sensoryczny do siedzenia lub pod nogi podczas lekcji (lekko napompowany).
- Dać gryzak sensoryczny (jest bardziej higieniczny niż wyposażenie piórnika), choć – uwaga – długotrwałe żucie może powodować problemy ze stawem skroniowo-żuchwowym. Tę pomoc warto więc skonsultować z terapeutą SI, stomatologiem, szukać też zamienników, jak np. piłeczki do ściskania.
- Angażować dziecko do działań, np. pełnienia funkcji dyżurnego.
- Zachęcać do rozwijania zainteresowań sportem (szczególnie sztuk walki).
- Minimalizować napięcie w obrębie dłoni poprzez stosowanie nakładek/szerokich narzędzi pisarskich.
- Znaleźć substytut „grzebania w piórniku”– to np. ściskanie piłeczki, gniotka.
- Dla szczególnie wiercących się pomocna może być kamizelka obciążeniowa lub kocyk obciążeniowy na udach (należy zaproponować w tej sprawie konsultację z terapeutą SI).
Gorąco zachęcam też państwa do zastanowienia się nad swoim profilem sensorycznym. To bardzo pomaga w zrozumieniu problemu i poszukiwaniu rozwiązań.
Katarzyna ŻURAŃSKA
pedagog specjalny, nauczyciel wspomagający, terapeuta SI
Szkoła Podstawowa nr 2 im. Księżnej Eleonory Czartoryskiej w Radzyminie